یکی از شیوه‌های جدید درمان که برای رفع مشکلات رفتاری استفاده می‌شود بازی درمانی (play therapy) است. این شیوه از درمان، احساسات و هوش کودک را درگیر می‌کند و موجب می‌شود کودک یاد بگیرد احساسات خود را ابراز کند و هیجانات را کنترل کند.
فرد درمانگر که در زمینه‌ی بازی درمانی آموزش کافی دیده باشد می‌تواند هنگام بازی رفتارهای کودک را به دقت مشاهده کند و آنها را بفهمد و به وی کمک کند تا آسیب‌های حل نشده و احساسات خود را بروز بدهد. به این ترتیب ذهن کودک نیز درگیر حل مسئله می‌شود و سعی می‌کند رفتارهای مناسب را جایگزین رفتارهای پیشین کند.
البته ممکن است در شروع بازی درمانی کودک کمی مقاومت کند و رفتارهای خود را تغییر ندهد اما با صبر و حوصله‌ی درمانگر و مداومت بر انجام بازی کم‌کم یاد می‌گیرد هیجانات خود را کنترل کند و احساسات رو به شکل مناسب بروز بدهد و مناسب‌ترین رفتار را انجام دهد.
بیشتر بدانیم: کاردرمانی چیست؟
آشنایی با کاربردهای بازی درمانی
بازی درمانی محدودیت سنی خاصی ندارد و افراد مختلف در سنین متفاوت می‌توانند از این شیوه‌ی درمانی استفاده کنند؛ اما بیشترین استفاده و اثربخشی بازی درمانی در کودکان 3 تا 12 سال است. موارد زیر اختلالاتی است که برای درمان آنها می‌توان از بازی درمانی استفاده کرد.
- کودکانی که با بیماری‌های مزمن یا مراقبت‌های تسکینی روبرو هستند.
- برای درمان کودکانی که تحت فشار خشونت خانگی، بی‌توجهی یا سوء استفاده قرار می‌گیرند.
- کودکانی که اختلالات یادگیری دارند یا در فرایند رشد آنها تاخیر مشاهده می‌شود.
- کودکانی که در مدرسه یا در خانه مشکلات رفتاری دارند.
- برای درمان کودکان پرخاشگر و عصبانی می‌توان از بازی درمانی استفاده کرد.
- کودکانی که در خانواده‌ی آنها مشکلات و مشاجرات خانوادگی وجود دارد، فرزند طلاق هستتند، یکی از والدین یا هردو فوت کرده‌اند را می‌توان با بازی درمانی به زندگی عادی برگرداند.
- کودک هایی که درگیر حوادث طبیعی و سوانح شده‌اند و مشکلی جسمی یا روحی برایشان پیش آمده است.
- کودکانی که درگیر مشکلات روحی مانند اضطراب، افسردگی و غم می‌شوند.
- کودکانی که اختلال بیش فعالی و نقص توجه (ADHD) یا اختلال اوتیسم (ASD) دارند.
- برای درمان کودکانی که در غذا خوردن یا توالت رفتن اختلال دارند از بازی درمانی استفاده می‌شود.
فواید بازی درمانی
- یکی از مهمترین فواید بازی درمانی افزایش اعتماد به نفس کودکان است.
- با بازی درمانی کودک مهارت‌های اجتماعی را یاد می‌گیرد.
- مشکلات رفتاری و عملکرد تحصیلی کودک با بازی درمانی بهبود می‌یابد.
- کودک با بازی درمانی مسئولیت پذیری را یاد می‌گیرد.
- در خانواده‌های فرزند خوانده روابط والدین و فرزندان بهبود می‌یابد.
- مهارت‌های خلاقانه و راهکارهای مقابله‌ای برای حل مسئله در کودکان تقویت می‌شود.
- کودکان با بازی درمانی یاد می‌گیرند به دیگران احترام بگذارند و همدلی کنند.
- بازی درمانی موجب مستحکم شدن روابط خانوادگی می‌شود.
اما پژوهش‌ها و کارهای عملی که تاکنون انجام شده هیچ شواهید از زیان آور بودن بازی درمانی را اثبات نکرده است.
بیشتر بدانیم: گفتار درمانی چیست؟
تأثیر بازی درمانی بر کودکان چگونه است؟
کودکان از راه بازی یاد می‌گیرند که جهان و جایگاه خود را در آن درک کنند. بازی، جایی است که کودکان آزادند که درونی‌ترین احساس‌های خود را کشف و آنها را ابراز کنند. در واقع بخش مهمی از بازی مربوط به ناخودآگاه کودک است. کودک ممکن است نداند چه می‌خواهد اما گرایش‌های عمیق ذهنی‌اش او را به سوی بازی‌های خاص و نقش‌های ویژه در آن بازی‌های می‌کشاند.
حتی پژوهشگران به این نتیجه رسیده‌اند که هر اسباب‌بازی یک نماد است که نشان دهنده‌ی نیازهای درونی کودک است. یک درمانگر حرفه‌ای می‌تواند از راه بررسی نوع بازی کودک و تمایل او به برخی بازی‌ها یا اسباب‌بازی‌ها، کمبودهای موجود در زندگی کودک را حدس بزند و بر اساس آن به او و والدینش برای رفع آن کمبودها مشاوره بدهد.
پیدا کردن ارتباط بین بازی و روش انجام آن با نیازهای کودک کار آسانی نیست. روان‌شناسی اجتماعی باور دارد که داشته‌های یک جامعه در آثار هنری و بازی‌های جمعی و بومی نمودی ندارند بلکه این کمبودهای یک جامعه است که نوع غالب آثار هنری و بازی‌های رایج در آن را مشخص می‌کند. برای مثال جامعه‌ای که همواره مورد ستم اقوام مختلف قرار گرفته است، مانند جوامعی که در طول تاریخ در مرزهای یک سرزمین زندگی کرده اند، در ناخودآگاه جمعی خود قهرمانانی می‌سازند که هیچ‌گاه شکست نمی‌خورند.
بنابراین وجود قهرمان در آثار هنری و بازی‌های بومی این جامعه بسیار پررنگ است. از طرفی وقتی جامعه‌ای افسرده باشد، گرایش ناخودآگاهش به آثار هنری طنز و بازی‌هایی است که بیشتر افراد جامعه را می‌خنداند. درمورد بازی‌های کودکان نیز همین‌گونه است. وقتی کودکی در یک بازی نقشی را قبول می‌کند، درواقع در آن نقش به دنبال جبران خلاهای عاطفی و روحی خود می‌گردد.
بنابراین یک متخصص بازی درمانی باید به ظرایف روانی کودکان و زمینه‌های خانوادگی و اجتماعی اختلال‌های کودک و همچنین بیماری‌های خاص کودکان که ممکن است در بازی خودشان را نشان دهند، آگاهی داشته باشد. گاهی کودک دوست دارد بازی‌هایی را انجام دهد که ترس و اضطراب زیادی در آن‌هاست. این بازی‌ها بر خلاف آنچه که ممکن است تصور شود، بیشتر برای کودکانی جذاب است که اختلال اضطرابی شدید دارند و تجربه‌ی این اضطراب‌های ساختگی، تسکینی برای احساس ناخوشایند اوست چون اضطراب‌ها و ترس‌هایش در جمع و در تنهایی سبب خجالت او و سرزنش دیگران شده است.
کودکان خجالتی در خلوت خود تمایل دارند تا از اسباب‌بازی‌هایی مانند تفنگ و شمشیر استفاده کنند و یا فیلم‌های رزمی ببینند. کودک در بازی احساس آزادی می‌کند و خود واقعی‌اش را بروز می‌دهد. او از اینکه احساسی را بیان کند و یا به خواسته‌اش اصرار کند و یا اینکه از بازی در مواقعی کناره بکشد هراسی ندارد.
چون جریان بازی او را با خود می‌برد و فشارهایی مانند نگاه بزرگسالان به او و قضاوت‌های آنها برای چند دقیقه و چند ساعت از روی او برداشته می‌شود. بنابراین یک روان‌درمانگر می‌تواند با اطمینان بیش‌تری به بررسی رفتارهای او بپردازد. چون کودک در بازی صادق‌تر است.
از آن‌جا که کودک نمی‌تواند احساسات خود را مانند یک بزرگسال بروز دهد، درمانگر بیشتر باید در رفتار کودک به دنبال نشانه‌ها باشد. از سویی ممکن است گاهی نیاز باشد خود درمانگر وارد بازی کودک شود و نقشی را در بازی او به عهده بگیرد. مثلا پدرِ عروسک‌هایش شود. در این هنگام درمانگر باید مانند یک کودک حرف بزند و عمل کند تا کودک از بازی بیرون نرود.
در کنار بازی درمانی، درمانگر باید مصاحبه‌های هم‌زمان متعدد و مستمری با پدر و مادر کودک داشته باشد تا بتواند روند تغییرات کودک را زیر نظر داشته باشد. همچنین در این مصاحبه‌ها نکات جدیدی به دست می‌آورد که در بازی درمانی‌های آینده به آنها نیز می‌پردازد و توجه می‌کند. مثلا درمانگر از والدین می‌پرسد که در فاصله‌ی دو جلسه بازی درمانی، کودک چه تغییراتی کرده است؟ خود درمانگر هم تغییرات را در بازی‌های کودک، هرچند جزئی، بررسی می‌کند.
گاهی درمانگر، خواهر و برادر و والدین کودک را نیز وارد بازی درمانی او می‌کند. این کار باید به گونه‌ای انجام شود که کودک متوجه عمدی بودن این تغییر نشود. در شرایطی که کودک با خانواده‌ی خود بازی می‌کند، بهتر می‌توان تعامل‌های او با دیگران، آستانه‌ی تحریک و عصبانیت و سایر شاخص‌های روانیش را سنجید.
انواع بازی درمانی
کودکان با توجه به روحیات و ویژگی‌های خود بازی‌های خاصی را انجام می‌دهند. بازی درمانی که با هدف درمان اختلالات و مشکلات کودک انجام می‌شود دو نوع است.
بازی درمانی فعال (Active play therapy)
در بازی درمانی فعال درمانگر باید وارد جریان بازی شود و کودک را به سمتی که باعث بروز مشکل شده پیش ببرد. در این روش تعدادی اسباب بازی به کودک داده می‌شود و بازی را هدایت می‌کند. برخی از کودکان بعد از تولد فرزند دوم یا سوم دچار مشکلات رفتاری می‌شوند. اگر درمانگر بخواهد با بازی درمانی فعال این مشکلات را رفع کند باید در جریان بازی حس غم، حسادت، خشم و نفرت را در کودک برانگیزاند و تا این حس‌های منفی در جریان بازی تخلیه شود و در مواجه‌های روزانه با کودک تازه متولد شده بروز نکند.
بازی درمانی غیر فعال (Stimulus situation)
در بازی درمانی غیر فعال درمانگر نقشی در بازی ایفا نمی‌کند و سعی نمی‌کند که بازی را جلو ببرد. بلکه تعدادی اسباب بازی به کودک داده می‌شود تا اضطراب کودک با بازی کردن کم شود. بازی‌های درمانی غیر فعال به صورت فردی یا گروهی آموزش‌های مناسبی را به کودک می‌دهد. در بازی‌های گروهی کودک یاد می‌گیرد قوانین گروه را رعایت کند، با دیگران سازگار شود و همکاری کند، نوبت بازی را رعایت کند و از همه مهم‌تر یاد می‌گیرد موفقیت جمعی بر موفقیت فردی اولویت دارد. ممکن است در برخی بازی‌ها درمانگر هم وارد بازی‌های گروهی شود اما اغلب به عنوان کسی که از بیرون بازی را نظاره می‌کند ایفای نقش می‌کند.
انواع روش های بازی درمانی
افراد چه در سنین کودکی و چه بزرگسالی ویژگی ها و روحیات متفاوتی دارند، تجربیات مختلفی داشته و دنیا را از منظر خود متفاوت دیده اند و به همین دلیل از یک بازی خاص تجربه های متفاوتی می توانند داشته باشند.
ما در این قسمت مقاله قصد داریم چند روش بازی درمانی میان کودک و درمانگر را توضیح دهیم اما انتخاب این روش ها واقعا کاریست تخصصی و نیازمند دانش فراوان. عواملی در این انتخاب موثر هستند که عبارتند از:
- بنیادهای شخصیتی و فردی
- میزان تندرستی در انجام فعالیت های فیزیکی
- سطح رشد جسمی و حرکتی
- IQ یا EQ کودک
- دختر یا پسر بودن
- میزان خلاقیت و میزان استفاده از آن
- فرهنگ و ارزش های خانوادگی
- موقعیت جغرافیایی محل زندگی
بازی های فیزیکی در بازی درمانی
از قدیمی ترین نوع بازی ها که اکثرا برای متولدین ایران به بازی های کوچه و خیابانی شباهت دارد. این روش بازی درمانی ابزار مخصوص به خود را دارد که هم به صورت انفرادی و هم به صورت گروهی می تواند انجام شود، برای مصرف انرژی اضافی بدن ونجات یافتن از خستگی و کسالت بسیار مفید است و رفتارهای نا آرام و پرخاشگری توأم با عصبانیت کودک را کاهش می دهد.
کودکان در بازی های مختلف دو نوع عضله خود را درگیر می کنند هرکدام از این عضله های کاربردهای متفاوتی در تمامی سنین کودکان دارد.
بازی های تقلیدی در بازی درمانی
کودکان مقلدین بزرگی از رفتار اطرافیان هستند، تاثیر عمل و رفتار عمیق تر از گفتار، نصیحت، امر و نهی در کودکان است.
درمان گر از روش تقلید در بازی درمانی از می خواهد که او نقش یکی از اطرافیان خود مثل مادر و پدر، برادر یا خواهر خود را انتخاب کند و شبیه آن ها رفتار کند.
کودک از ایفای نقش آنها برون ریزی می کند که از این برون ریزی می توان به علت های بسیاری از اضطراب ها، ترس ها، نقاط قوت شخصیتی یا نقاط ترس او پی برد.
برای مثال: در بازی تقلید کودکی خود را به جای پدر قرار داد که به مادر خویش می گفت این ماهیانه خانه است، برای این پول من زحمت کشیدم سعی کن وسایل آرایشی نخری و پس از آن دعوای بین پدر و مادر خود را شبیه سازی کرد. این برون ریزی نشانه از درگیری ذهن کودک بر روی مسئله شخصی بین مادر و پدر خود که به دعوا منجر شده دارد.
انسان ها در دوره های مختلف سعی می کنند برای خود مقلدی پیدا کنند. در دوره ی دبستان بیشترنقش معلمان برایشان تازگی دارد؛ در حالی که در دوره ی نوجوانی از تقلید رفتار بزرگسالان دوری می کند و به تقلید رفتار همسالان می پردازد که این خود آغازی است برای هماهنگی و همسو شدن با گروه های اجتماعی و ایفای نقش های واقعی زندگی. همانطوری که همیشه گفته می شود کودکان نوجوان علاقه فراوانه به طرفداری از یک Gang یا گروه دوستان دارند.
بازی های نمایشی در بازی درمانی
یکی از حیطه های جذاب برای کودکان در بازی درمانی، نمایش است. بسیار ساده می توانید با درست کردن نقاب های مختلف انسان و حیوان به اجرای نمایش های مرتبط با کودک بپردازید.
برای انجام این بازی ها می توانید به داستان های صوتی ما گوش داده و با ساخت نقاب های آن ها به بازی نمایشی با کودک خود بپردازید. سعی شده در هر داستان صوتی، کاردستی های مرتبط با آن ها قرار داده شوند.
بازی های نمادی در بازی درمانی
تخیل در کودکان حرف اول را می زند، اصولا خلاقیت در کودکان از همین تخیل نشئت می گیرد. یکی از سوالات مهم مادرها و پدرها این است:
آیا اجازه دهیم کودک ما، انقدر خیال پردازی کند که این خیال پردازی ها منجر به دروغ گفتن نیز شود؟
تا چه سنی مرزی برای خیال پردازی های کودک خود قرار ندهیم؟
اکر خیال پردازی کودک ما منجر به آسیب به اطرافیان شد چگونه او را متوجه کنیم؟
و سوالات بیشمار فراوانی که همگی در طی یک گفت و گوی دوستان با خانم بیتا صدیقیان پاسخ داده می شوند.
اما چگونه می توان خیال پردازی و نمادی سازی را در بازی های کودک به کاربرد؟
پاسخ به این سوال راحت است، کودک برخی اوقات با یک لیوان پلاستیکی آب خوری ادای یک هواپیما را در می آورد که در هوا پرواز می کند.
یا با یک خودکار یک پروانه را شبیه سازی می کند.
یک قوطی کبریت را به یک ماشین تعبیر می کنند
برای کمک به خیال پردازی های کودک خود سعی کنید، سعی کنید از کاردستی شروع کنید، کاردستی ها می توانند شبیه سازهای بسیاری خوبی برای کودکان باشند.
برای مثال ساخت ماشین با شیشه نوشابه خانواده، ساخت ماهی های مختلف با کاغذ رنگی، و…
بازی های خلاقیتی در بازی درمانی
کودکان با خلق یک وسیله به ابراز احساسات خود می پردازد. موسیقی، نقاشی، خمیر بازی، شن بازی یا حتی داستان گویی همه راه هایی برای ابراز احساسات کودک شما است. بسیاری از روانشناسان از روی نقاشی کودکان می توانند به ترس و اضطراب های آن ها آشنایی پیدا کرده و راه های درمان متفاوت تری را پیش بگیرند یا از روی اشکالی که از طریق خمیربازی می سازند نیز به احساسات او دسترسی پیدا کنند.
بازی درمانی گروهی
با توجه به تاثیرات محیطی مثل تعداد کم فرزندان در یک خانه یا خانواده، تمام شدن عمر تعامل در حین بازی با همسالان در کوچه به دلیل ساختار زندگی های امروزی، مواظبت بیش از حد خانواده ها از فرزندان خود، بسیاری از کودکان ایرانی به مشکل خود محورى (Ego centerism) دچار می شوند. بازی درمانی گروهی یکی از راه های تضمین شده از بین بردن این مشکل در کودکان امروزی است. به مرور کودک با افزايش توانائى‌هاى شناختى علاوه بر يادگيرى راه‌هاى ايجاد رابطهٔ سالم و مناسب از خود محورى خارج شده و گرايش به جمع و گروه دوستان را به بازى‌هاى انفرادى ترجيح می دهد.
درمانگر از چه تکنیک ها و ابزارهای بازی درمانی استفاده می کند؟
درمانگر با توجه به میزان خلاقیت و نیاز کودک ، از ابزار ها و تکنیک های مختلفی استفاده می کند. ممکن است برای بازی درمانی یک کودک بیش از یک تکنیک استفاده نماید یا ابزار های بازی درمانی را بر اساس شخصیت کودک تغییر دهد. اما مهمترین ابزار ها و تکنیک های بازی درمانی عبارتنداز:
- تجسم خلاق
- قصه‌گویی
- اجرای نقش
- تلفن‌های اسباب‌بازی
- عروسک، حیوانات پولیشی و ماسک
- چهره‌های اکشن
- هنرها و صنایع دستی
- بازی آب و ماسه
- لگوها و اسباب بازی‌های ساختمانی
- رقص و حرکات خلاق
- بازی موسیقی
سوالات متداول درباره بازی درمانی
چه زمانی از بازی درمانی استفاده می شود؟
بازی درمانی معمولاً در کودکان بین 3 تا 12 سال استفاده می شود و می تواند در شرایط مختلفی کمک کننده باشد، مثل مواجه با فرایندهای پزشکی، بیماری مزمن، تاخیر در رشد، مشکلات رفتاری، خشونت خانگی، اضطراب، افسردگی، اختلال بیش فعالی و نقص توجه و اختلال طیف اوتیسم.
بازی درمانی چگونه عمل می کند؟
بازی درمانی به کودک فضای آزاد و امنی را فراهم می کند تا احساسات و عمق ترین نگرانی های خود را به نمایش بگذارد. یک درمانگر آموزش دیده می تواند از زمان بازی برای مشاهده و فهم جنبه های مختلف مشکلات کودک استفاده کند و به او در کشف و بروز دادن احساسات خود و پیدا کردن راه حل های جدید برای حل مسائل کمک کند.
مزایای بازی درمانی چیست؟
بازی درمانی می تواند به کودک در قبول مسئولیت، توسعه استراتژی های مقابله ای، حل مسئله، احترام به خود و دیگران، کاهش اضطراب، چیرگی، گسترش خلاقیت، تقویت مهارت های اجتماعی و روابط خانوادگی قوی تر کمک کند.
مرکز اعصاب و روان نوین با ارائه خدمات
در خدمت شما عزیزان است. برای مطالعه بیشتر روی هرکدام کلیک کنید و همچنین به صفحه سوالات متداول مراجعه بفرمایید از طریق فرم تماس اقدام کنید و یا با شماره تلفن های مرکز تماس حاصل فرمایید.
۰۵۱-۳۸۴۴۳۸۹۳
۰۹۱۵۹۱۶۶۷۰۳
